Tijdens de opening van Nabestaandencafé Jij Ontbreekt sprak Maya Stomp wijze woorden waar veel van de aanwezigen zich in herkenden. Maya is zelf weduwe en schrijfster van het boek Wij weduwen zijn een taai volkje – rouwen is topsport zonder voorbereiding, een echte ervaringsdeskundige dus. Hieronder staan de woorden die ze sprak:
Wat fijn dat u aanwezig bent. En wat fijn dat Voorburg vanaf vandaag een Nabestaandencafé heeft. Fijn is in deze context natuurlijk een relatief woord, want eigenlijk wil je dat het niet nodig is, zo’n plaats waar diep bedroefde mensen elkaar kunnen vinden en verbinden. Maar nodig is het zeker wel. Ik kom daar nog op terug. De aanleiding van dit alles is natuurlijk intens verdrietig. Oprichtster Barbara Bosman verloor in 2015 plotseling haar man Tjebbe. Hij was 47 jaar.
Ik neem u kort mee in de wereld van een nabestaande. Deze reis door het land van rouw zal zo’n 20 minuten duren. Er dan nog gelegenheid voor het stellen van vragen.
Mijn reis heeft vijf ‘trajecten’:
1. mezelf introduceren
2. ik ga het hebben over wat rouwen is
3. over wat niet helpt bij rouwen
4. en natuurlijk ook over wat wel helpt.
5. ik sluit af met het hier en nu.
1. Over mezelf
Mijn naam is Maya Stomp. In het boek Wij weduwen zijn een taai volkje heb ik mijn verhaal opgetekend. Ik heb het boek vorig jaar gelanceerd op Internationale Weduwendag. Onlangs is de tweede druk verschenen.
Ik wilde altijd al schrijfster worden, al toen ik klein was. Toen dacht ik natuurlijk aan hele andere boeken. Een literaire roman, een thriller, zoiets. Aan dit verhaal heb ik natuurlijk nooit gedacht. Maar dit verhaal moest eruit. Want als het onvermijdelijke verlies van een dierbare ons treft, dan blijkt dat we niet zoveel weten van wat verlies en wat rouwen betekent. Dan voelen we ons vaak alleen staan. Eenzaam. Ik vermoedde dat veel andere rouwenden zich in mijn verhaal zouden herkennen. En ik hoopte dat die herkenning steun zou geven. Troost.
De ondertitel van mijn boek is: Rouwen is topsport zonder voorbereiding. Je kunt je niet voorbereiden op wat het is om een dierbare te verliezen. Je weet pas wat het betekent, als je het ervaart. Ik had geen idee na het overlijden van mijn man. Na een paar maanden wilde ik uit die verkeerde film stappen waar ik in was beland. Terug naar ‘normaal’, het leven zoals ik dat gekend had. Maar zo werkt dat dus niet. Alles was veranderd, ik had daar alleen nog geen besef van.
Rouwen is leren leven met de onmogelijkheid om terug te gaan naar het oude normaal.
Helen is een nieuw normaal creëren.
Maar eerst. Wie ben ik?
Ik was 41 jaar en alles was goed voor elkaar. Goede baan, leuke vrienden, prachtig huis, mooie vakanties. En toen sloeg er een komeet in die het leven dat ik tot dan toe kende, volledig verwoestte.
Mijn man, Alexander, had een fatale hersenbloeding. Ik was er niet bij. Hij belde mij dat hij zich niet lekker voelde. Hij was thuis in Heemstede, ik zat op mijn werk in Den Haag. Ik hoefde van hem geen ambulance te bellen. Ik vertrouwde het toch niet en belde de buurvrouw, zij belde de ambulance en Alexander werd naar het VU gebracht. Daar reed ik ook heen. Ik voelde op tot in elke vezel van mezelf dat het ernstig was. Twee uur nadat hij me vertelde dat hij zich niet lekker voelde, vertelde een dokter me dat ze niets meer konden doen. Alexander was overleden.
Van de ene dag op de andere, bijna van het ene uur op het andere, belandde ik in een wereld die ik niet kende. In plaats van na te denken over waar onze volgende vakantie heen zou gaan, moest ik aan de slag met rouwkaarten en grafkisten.
Mijn reis door het land van rouw was begonnen.
2. Over rouwen
Opeens was ik weduwe en ik had geen idee wat het inhield, wat me te wachten stond en wat er van mij verwacht werd. Ik ben nogal gek op die boeken voor dummies. Dat maakt alles zo lekker overzichtelijk. Ik had behoefte aan zo’n overzicht. Rouwen voor dummies, dat is wat ik nodig had. Maar helaas, dat was er niet op bol.com. Wel Trouwen voor dummies, maar dat was wel het laatste waar ik mee bezig was.
Rouwen voor dummies (uit: Wij weduwen zijn een taai volkje)
Verlies is geen probleem dat je kunt oplossen. Je kunt alleen rouwen als je hebt liefgehad. Hoe groter de liefde, hoe dieper de rouw. Vechten tegen rouw is net zo kansloos als vechten tegen liefde. Want net zoals liefde er is, zo is de rouw er ook. Met mijn verdriet te leren leven, dat werd voor mij de essentie van rouwen. Ik leerde rouwen met vallen en opstaan. Rouwen voor dummies is alle gevoelens toelaten, elke dag opnieuw beginnen en een keer vaker opstaan dan vallen.
In ons leven krijgen we allemaal te maken met verlies. Er zijn meer dan 40 bronnen van verlies, waaronder ook verhuizing, verandering of verlies van baan, gezondheid. Als je rouwt, kun je niet meer genieten van mooie en leuke dingen. Een intense treurnis is op je neergedaald. Over alles hangt een dikke schaduw.
Femke van der Laan beschrijft het zo treffend:
Als er een geliefde sterft, maakt een nieuwe spelleider zijn opwachting. Een quizmaster die uit de coulissen springt zodra er iets moeilijks gebeurt.
Als er iets naars tegen je gezegd wordt, als je fietsband ’s nachts is leeggelopen, als je in je eentje opruimt na een etentje, staat er ineens een man in glittersmoking naast je.
Met harde stem en grote armgebaren vraagt hij of je misschien de verdubbelaar wilt inzetten. Naar het antwoord luistert hij niet. Voor je je hoofd kunt schudden, heeft hij al op de rode knop gedrukt.
Voor je ‘nee, liever niet’ kunt zeggen, is die andere pijn er al bijgehaald. Staat het verlies weer naast je. En het missen. De nieuwe spelleider verdubbelt elk verdriet.
Het verlies van een dierbare, je man, heeft enorme impact. Dat hoef ik hier niet uit te leggen. Ondanks dat rouwen zo bij het leven hoort, zijn we er slecht op voorbereid. Ik was slecht voorbereid.
3. Wat helpt niet
Die slechte voorbereiding maakte dat ik een flink aantal dingen heb geprobeerd die mij uiteindelijk niet hebben geholpen om met mijn verlies om te gaan.
>> Ten eerste zijn daar de rouwfasen van Kübler-Ross. Zij heeft haar onderzoek gedaan onder mensen die zelf wisten dat ze zouden komen te overlijden. Daarop zijn de fasen van toepassing: ontkenning, woede, marchanderen, depressie, aanvaarding.
Wel herkenbare emoties. Maar niet lineair maar grillig. Rollercoaster. Alles door elkaar.
Gilian Roberts zegt het zo: Rouw is geen proces. Het is een chaos van emoties die je allemaal op hetzelfde moment raken.
>> Ze zeggen dat de tijd alle wonden heelt. Dat vind ik apart. Gebroken been, ga je naar de dokter. Lekke band, ga je naar de garage. Maar als je ziel gekwetst is en je hart gebroken, dan zou de tijd dat helen? Daarin geloof ik niet. Ik weet uit ervaring dat je zelf zware rouwarbeid moet en kunt doen om jezelf te helen.
>> Andere dingen die niet helpen, zijn te veel afleiding en uitlaatkleppen als shoppen, eten en wijn.
>> Soms werkt je omgeving ook niet mee. Ze bedoelen het natuurlijk altijd goed, maar soms pakt het wel een beetje verkeerd uit. Ik heb het dan over goedbedoelde kwetsende opmerkingen. De meest onschuldige vraag (hoe gaat het?) is voor een rouwende onmogelijk te beantwoorden. Ik wilde natuurlijk niet zomaar bij de koffie op de golfclub zeggen dat ik wanhopig was, er geen brood meer in zag, woedend was. Meestal kon ik nog net een ‘o het gaat wel hoor’ uitbrengen.
Met veel liefde zeiden mensen soms dingen die mij tot op de grond afbrandden. Probeer maar eens ‘sterk te zijn’ en ‘de draad weer op te pakken’. Wat een onzin. Het laatste waar ik op zat te wachten, waren goedbedoelde adviezen. Waar ik echt boos om kon worden, waren de oproepen om toch vooral positief te zijn. Of van die mensen die me vertelden dat ik toch verder moest. Ook al ben ik de goedheid zelve, ik wilde slaan. Ik deed het niet, maar ik wilde het. Ik herkende mezelf niet meer terug.
In mijn boek – het hoofdstuk heet heel toepasselijk: ik wil iemand slaan – staat een hele lijst met van die onbedoeld kwetsende opmerkingen. Bijvoorbeeld: Het leven gaat door (vertel dat maar aan mijn man die ik vorige week heb begraven). Of: Heb je het al een plekje gegeven (ja, de urn staat op de schoorsteen). Of: De tijd heelt alle wonden (prima, ik ga thuis aan de sherry en de rest komt dan wel goed).
Pas toen ik me kon realiseren dat de intentie achter deze vragen goed was, kon ik het van mij laten afglijden. Maar om op dat punt te komen, ben ik heel wat keren van binnen ontploft.
Van die dingen die ons niet helpen. Lekker opwekkend, wat helpt dan wel?
4. Wat helpt wel?
Iedereen rouwt op zijn of haar manier – en dat is goed. Er is geen succesformule voor rouwen.
Rouwen is maatwerk met universele elementen.
Verlies. Je kunt er niet omheen, je komt er niet overheen, je moet er doorheen. Er is geen korte route. Het rouwlandschap is een Ikea van emoties, je moet overal langs en alles aanraken. En dus: ruimte maken voor je gevoelens, ze mogen er zijn.
Maar hoe kun je daar doorheen komen, door zo’n verlies, wanneer je wereld is ingestort? Wanneer je diep in de rouw bent, kun je dat niet geloven. Maar mijn ervaring is dat er licht is aan het eind van de tunnel. En dat je zelf acties kunt nemen om dat kleine lichtpuntje steeds groter te laten worden.
Ik deel mijn ervaringen en hoop dat het anderen inspireert, steunt, optilt. >> Rouwen is topsport – zonder voorbereiding. Het put je uit, het houdt je dag en nacht bezig, al je energie, gedachten en gevoel gaan erin zitten. Als je daarnaast überhaupt nog iets voor elkaar krijgt, is dat een wonder.
Niemand ziet trouwens hoeveel moeite je doet. Geen olympische medailles. Daarom noem ik rouwenden onzichtbare helden. Want dat zijn jullie. Ik neem mijn spreekwoordelijke petje voor jullie af.
Omdat rouwen zoveel energie kost, is het van essentieel belang dat je goed voor jezelf zorgt. Voor je lichaam, voor je ziel en voor je omgeving.
Het belangrijkste dat we kunnen doen in tijden van extreme stress, want daar hebben we het over bij rouwen, is goed voor jezelf zorgen. Het tegenstrijdige is dat dat wel het laatste is waar je mee bezig bent. Wat heeft het allemaal voor zin, als je geliefde er niet meer is? En je trouwens zelf ook uiteindelijk dood zult gaan? Als je hart in duizend stukken uit elkaar is gevallen? Skip die kiwi en geef me een glas wijn.
Rouwen heeft niet alleen een emotionele impact, maar ook een fysieke. Je immuunsysteem raakt aangetast van de stres. Er komen veel fysieke klachten voor bij rouwenden, van hoofdpijn tot en met slapeloosheid. Het niveau van het stresshormoon cortisol wordt verhoogd met gevolgen voor je geheugen en je dag- en nachtritme. Het is dus absoluut noodzakelijk om compneserende maatregelen te nemen. En die lijken niet op chocola, Netflix en Chardonnay. Geloof me, ik heb het geprobeerd.
(Uit: Wij weduwen zijn een taai volkje)
Kort samengevat, heb ik er veel aangehad om te wandelen in de natuur en hatha yoga te doen. Uit het hoofd, terug naar je lichaam. Goede voeding is ook belangrijk, maar ik hou nu eenmaal niet van koken. Dat deed Alexander altijd.
In dat kader heb ik twee tips:
1. vitaminepillen (wel op natuurlijke basis),
2: nog meer vitaminepillen.
En heb compassie met jezelf. Veel compassie want rouwarbeid is loodzwaar.
Belangrijk voor mij was om niet te ver vooruit te gaan denken, want de toekomst was een grote leegte waarin ik mezelf zou verliezen. Adem voor adem, dag voor dag, dat kon ik aan.
Hoe eet je een olifant? In kleine stukjes.
Je kunt mij geen groter kado geven dan een herinnering aan mijn man op te halen. Herinneringen blijven altijd bij ons en kunnen ons beschermen als een warme jas. Herinneringen geven troost en kracht.
Er komen steeds meer manieren om herinneringen aan een dierbare tastbaar te maken. Een deken maken van kledingstukken van je dierbare. Een vrouw met de foto van haar vader op haar trouwschoenen. Laatst zag ik een foto op Facebook van iemand die de vingerafdruk van haar man op de wijzerplaat van haar horloge had laten afdrukken.
Twee studenten van de Universiteit Groningen deden een masteronderzoek over rouw:
Van de 112 deelnemers was 95% vrouw en 5% man met een gemiddelde leeftijd van 44 jaar. Gemiddeld hebben de deelnemers 2 jaar geleden een dierbare verloren.
Een belangrijke bevinding van het onderzoek was dat mensen die meer sociale activiteiten en contacten vermijden meer rouwklachten ervaren. Dit kan betekenen dat de behandeling van ernstige rouwklachten verbeterd kan worden door mensen na het verlies van een dierbare te stimuleren om sociale activiteiten te ondernemen.
Dus het helpt om te verbinden met elkaar. Juist de verbinding met elkaar, de herkenning bij elkaar, zorgt voor steun en troost. En ook daarom is het het zo belangrijk dat er een plaats is, dit Nabestaandencafé, waar mensen zich echt met elkaar kunnen verbinden. Waar ze mogen zijn, met hun verdriet.
De dagen zijn weer kort. Alexander is in het najaar overleden. Ik vond het vooral in het begin enorm moeilijk om thuis te komen in een leeg, donker en koud huis. Niemand om mee te overleggen wat we zouden eten. Niemand om mijn verhaal mee te delen.
En de decembermaand staat weer voor de deur. Op 2 december 2014 zette ik een een plaatje op mijn FB pagina met de tekst: Rouwen in december: De wereld viert feest Mijn wereld staat stil. Deze post kreeg 1.523 likes en werd 406 keer gedeeld. Ik was duidelijk niet de enige met dit gevoel. De maand die staat voor samenzijn, gezelligheid en geborgenheid, bleek een maand te zijn die velen het liefst wilden overslaan.
- Ik deel een aantal van mijn belangrijkste inzichten om de feestdagen zo goed mogelijk door te komen.
1. Bedenk van tevoren wat je wel of niet wilt met de feestdagen. Plannen is moeilijk als je rouwt, maar in dit geval wel van belang. Als je weet wat je wilt, word je ook niet verleid om dingen te doen die je eigenlijk te moeilijk vindt. - Maak ruimte voor het herinneren van je dierbare. Door samen een kaars aan te steken, het graf te bezoeken, herinneringen te delen, zijn of haar favoriete gerecht te koken.
- Voel je niet schuldig over de beslissingen die je neemt. Doe wat goed voelt voor jou. Wil je geen kaarten sturen, doe het dan niet. Wil je geen kerstboom, doe het niet. En andersom ook: wil je wel een kerstboom en je huis versieren, doe het dan vooral wel. Luister naar jezelf en niet naar wat anderen vinden dat je moet doen.
- Als je ergens op bezoek gaat, zorg dat je een plan B hebt. Dat betekent: een vervoersplan, zodat je, als je wilt, weer weg kunt gaan. Kondig van tevoren aan dat je misschien eerder vertrekt. Zo maak je ruimte voor jezelf.
5. Hoe is het nu?
Een ingrijpend verlies verandert alles. Je wereld. Je leven. Je toekomst. En met het aanpassen aan deze nieuwe werkelijkheid verander jij zelf uiteindelijk ook.
Hier sta ik. Ik ben ruim acht jaar weduwe. Inmiddels heb ik een andere man, een andere kat, een ander huis, een andere baan. Mijn leven heeft weer inhoud. Ik kan weer genieten van vooruitzichten, momenten, mensen. Mijn geheugen is weer terug en ik slaap weer goed. Ik heb nog wel verdriet maar ik ben niet meer mijn verdriet. Het kost heel veel tranen, heel veel energie en de reis gaat dwars door de pijn heen, maar dan kun je weer leven, niet alleen overleven.
Wij weduwen zijn een taai volkje. En dat wij dat inderdaad zijn, blijkt steeds weer uit alle verhalen die ik hoor. Van weduwen, jong en oud, met en zonder kinderen, die plotseling weduwe werden of die het zagen aankomen. Ieder met haar eigen grote verdriet. Ieder met een onvermoede kracht om elke dag, elk uur en elke minuut door te komen zonder degene die hen het dichtst nabij was. Taai zijn we.
Wij weduwen moeten elkaar steunen. Rouwen is topsport. Laten we er dan in ieder geval een teamsport van maken. In de verbinding ligt onze kracht. En dat maakt dit Nabestaandencafé zo ontzettend nodig, zo ontzettend relevant.
Ik ga afronden met het uitspreken van dank en bewondering voor Barbara. Wat heb jij een doorzettingsvermogen getoond. Je hebt een missie, je bent ervoor gegaan samen met collega-nabestaanden, en zie hier het resultaat. Hij ontbreekt fysiek, maar ik weet zeker dat je man enorm trots op je is. Ik hoop dat jij dat zo voelt en dat dat je kracht geeft.
Namens alle nabestaanden: bedankt voor dit mooie initiatief.